خانه های تاریخی عهد قاجار دزفول راوی زندگی گذشتگان (بخش اول)

یکی از مهمترین عامل شکل گیری هر بافت خانه می باشد خانه به عنوان ابتدایی ترین و مردمی ترین کالبد هر شهر بازگو کننده شرایط اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و زیبا شناسی حاکم بر هر جامعه در دوره مربوطه به خود است که بواسطه معمار نمود کالبدی و عینی پیدا می کند. معماری دورۀ قاجار را معماری خانه سازی و یا معماری خانه های مسکونی نامیده اند. در این دوره به علت افزایش جمعیت شهرنشینان، ساخت و ساز معطوف به ایجاد سرپناه و خانه برای مردم تازه وارد به شهر شد. در پي تحول سبك معماري در احداث خانه ها، كم كم اصلي ترین مفهوم فکري و كالبدي معماري ایرانی یعنی درون گرایی، جاي خود را در شکل گیري خانه ها به برون گرایي مي دهد. تزیینات معماری در این دوره وضع نازل تری را نسبت به دوره های گذشته، به خصوص دورۀ صفوی نشان می دهد.

مصالح اصلی در ساخت خانه های دزفول
یکي از قدیم ترین مصالح ساختماني كه هم در سازه و ساختار و هم در تزیین ساختمان ها از آن استفاده مي شــود، آجر اســت. از آجر مي توان در همۀ فضاها و اجزاي معماري مانند دیوار، سقف، كف و درون بناها، پوشش گنبد، میل، منار، و… استفاده كرد. آجر از مصالح بومي و كارآمد در معماري ایران زمین اســت كه هم در تزیین و هم در ســاخت بنا اســتفاده شده است (مکی نژاد، ۱۹۳۱: ۶۶ـ ۴۷). با توجه به تحولات صورت گرفته در قــرن اخیر، خانه های تاریخی به شــدت در معرض تخریب و نابودی قــرار دارند. این در حالی اســت كه بخش عمــدۀ بافت های شــهرهای تاریخی ایران را همیــن خانه هــای قدیمی تشــکیل می دهند و بررســی آنها می تواند در هویت بخشی و ایجاد ارتباط میان گذشته و آینده این بناها مفید واقع شود.

معرفی شهر دزفول
دزفول در زمان ساسانیان و هم زمان با ساختن پلی روی رود دز بــرای برقراری پیوند میان پایتخت تازه (جندی شــاپور) و شوشتر بنیان نهاده شد. دژ به معنی سنگر و سکوی دیدبانی ِ اســت و چنیــن برمی آید كه نــام دزفول یا دزفیــل از نام دژ ساخته شــده در كنار پل گرفته شده اســت. كلمۀ «دزفول» برگردان عربی واژۀ «دژپل» یا «دژپوهل» اســت. جزء پل در این كلمه از پلی كه توســط مهندسان ایراني و رومی در قرن میلادی به امر شاپور اول ساسانی به منظور برقراری ارتباط ۴ میان پایتخت جدید یعنی گندی شاپور و شوشتر ساخته شده بود، اخذ شده است. این پل هم اكنون نیز پابرجاست و با نام جغرافیای پلِ قدیم شــناخته می شود.

ابن سرابیون در كتاب می نویســد: دزفول یعنی دژ پل تاریخی سرزمین خوزستان كه منظور قلعه پل باشــد كه در كنــار رودخانۀ دز در جنوب شــهر سابق جندی شــاپور جا دارد و نیز معروف است كه به فرمان شــاپور اول ساخته شده است و به همین مناسبت آن شــهر نیز به همین نام موســوم شــد (میربان، ۵۹۳۱: ۴۹). در دو طرف رودخانــه باغ ها قرار دارد. عمق رودخانه زیاد است» (ابن بطوطه،۱۶۳۱: ۳۷۴). ژان دیولافوا جهانگردِ باستان شناس عقیده دارد كه از آجرهای خرابه های شــهر شوش در شهر های دزفول و شوشتر استفاده شــده و قدیمی ترین ابعاد و اندازه ی آجر در شــهر دزفول متعلق است به آجرهای پل باستانی ساسانی كه ســاخت آن را به شاپور اول نسبت می دهند. (نعیما، ۵۷۳۱: به این نکته دزفول ش ــ هر آجر ۸۲). غلامرضــا نعیما در كتاب اشــاره دارد كه «ســرزمین دزفول وارث هزاران سال استفاده از آجر ســاده و لعاب دار است.

خانه بلافصل ترین فضای مرتبط با آدمی است که به طور روزمره از او تاثیر می گیرد و بر او تاثیر می گذاردو محلی است که تمامی خدمات و تسهیلات ضروری برای بهتر زیستن خانوده مانند بهداشت است، آموزشی، فرهنگی روابط اجتماعی و…را فراهم می سازد. خانه های سنتی دزفول دارای فضاهای مسکونی با کاربرد های متفاوت تسهیلاتی می باشند. این فضاها عبارتند از : فضاهای زیستی، فضاهای واسطه ای، فضاهای خدماتی، و فضاهای باز را شامل می شود. حال در این بخش از پژوهش به بررسی دقیق تر هر یک از فضاهای مسکونی در خانه های سنتی دزفول و سیر تحول فضاهای فیزیکی و معرفی قسمت های مختلف تشکیل دهنده خانه های سنتی دوران قاجار در دزفول که با توجه به تقسیم بندی فضاهای فیزیکی خانه بررسی می گردد.

فضاهای زیستی:

در گروه اول فضاهایی قرار می گیرند که در شیوه زندگی سنتی عملکردی چند گانه را پذیرا می شدند شامل نشیمن، پذیرایی، خواب، غذا خوری، بسته به موقعیت قرار گیری فضا در واحد مسکونی و تناسب و ابعاد آن ، این فضاها در ماقع خاص از شبانه روز یا مله یا فصل مورد استفاده بودند این گروه در فضاهای زیر قرار می گیرند: اتاق، غرفه، تالار، شبستان، شوادون.

فضاهای واسطه ای:

در گروه دوم فضاهایی قرار می گیرند که یا کاملا ارتباطی هستند و یا علاوه بر ارتباطی بودن، گاهی فضای زیستی هم می گردند و یا عملکردهای دیگری نیز علاوه بر خصلت ارتباطی دارند. دهلیز، غلام گردش، ایوان، سکو یا خزند و گوشوار و هشتی از این نوع گروه فضاها هستند.

فضاهای خدماتی:

در گروه سوم فضاهایی قرار می گیرند که عملکرد خدماتی دارند. خواه خدمات بهداشتی یا نگهداری وسایل یا آشپزی و غیره. آشپزخانه، مستراح، انبار، طویله، در این گروه فضاها قرار می گیرند

فضاهای باز:

گروه چهارم فضاهایی هستند که باز بوده و در مسکن سنتی دزفول به واسطه سنن زیستی و نحوه قرارگیری فضاهای دیگر، عملکردی چندگانه دارند. این فضاها ارتباط دهنده فضاهای واحد های مسکونی به هم بوده و در عین حال عملکرد زیستن و گاه خدماتی نیز دارند نظیر حیاط، پشت بام، و بام، از این گروه هستند. (اهری و امین جدید، ۱۳۷۱، ۳۹-۳۷)
فضاهای سرباز در مواقع گرم به صورت های زیر مورد استفاده قرار می گیرند:
حیاط – در فصول بهار، پاییز، صبح، عصر و شب.
پشت بام – یا تراس طبقه دوم، بعد از غروب افتاب تابستان و در طول شب.
پشت بام یا سقف نهایی ساختمان – در طول شب های خیلی گرم

بررسی و سیر تحول فضاهای فیزیکی درون خانه ای سنتی درون قاجار در دزفول

ورودی خانه:

ورودی خانه ها به عنوان نقطه عطف و مکث در دیواره های مداوم کوچه ها عمل میکنند و هر کدام در خود مجموعه ای کامل می باشند که با سکوهای طرفین درگاه شروع می شود و با تاقنمای بالای سردر ورودی ادامه می یابد. خوون تزییناتی منحصر یه فردی دزفول بیشترین و کاملترین ظهور خود در نمای ورودی و سر در خانه ها دارد و در بالای نمای ورودی و نیز در دو سوی سر در مطابق ذوق و ابتکار معمار هنرمند صور مختلف خوون در دل قوس های متنوع کار می شده است

هشتی :

هشتی در خانه های سنتی دزفول همان جایگاه و سیمای متعارف و معمول خود در معماری سنتی خانه را دارد اوین فضای بسته در بدو ورود به خانه که محل مستقیم و معمولا مکان شروع حرکت به سمت حیاط اصلی(اندرونی) ،حیاط بیرونی، طبقه بالا یا بام و حیاط خدماتتی (درصورت وجود) است. کمیت ابعاد و کیفیت آجرکاری و تزئینات آن نمایش دهنده کمیت و کیفیت کل خانه بوده است.  هشتی ورودی اگر چه در بیشتر مواقع شکل آن هشت ضلعی بوده است اما این به مفهوم عدد هشت نیست و هشتی هایی به شکل مربع و دیگر شکل ها داریم و منظور از هشت چیزی است کخه از فضاهای داخلی خانه بیرون امده و تنها جایی است که با بیرون خانه ارتباط دارد. این فضاها و راه روهای پیچ در پیچ منتهی به حیاط های اندرونی و بیرونی مانع دید افراد غریبه به داخل حریم مقدس خانواده می شده است. ایجاد مکث، تقسیم فضایی و فضایی جهت انتظار از عملکرد های جالب این عنصر است. و روشنایی این مکان تنها با ایجاد روزون نورگیر و نور پیدا و نهان حیاط که به صورت مبهم و پر کشش از انتهای دهلیز ورودی به داخل هشتی می آید، تامین می شود.

علاوه بر هشتی داخلی در فضاهای ورودی خانه ها، در برخی موارد دو یا چند خانه دارای یک هشتی مشترک بیرونی بوده اند که فضای دسترسی را از فضاهی معبر جدا و متمایز می کرده است. این هشتی از لحاظ کارکردی تقریبا همانند یک پیش خان بود. بعضی از این هشتی های بیرونی در کنار معبر دارای یک در ورودی بودند در هنگام شب بسته می شد و طرح فوق درموارد نا امنی بیشتر مورد توجه قرار می گرفته است.

ادامه دارد
پژوهش و نگارش: حمید رضا گرامی
تنظیم: رقیه خانمحمدزاده