1-عرض سلام و خدا قوت دارم خدمت شما، لطفا خودتان را برای خوانندگان عزیز نشریه دریاکنار معرفی بفرمایید.

به نام خدا ، با درود به شما و خوانندگان نشریه دریا کنار بنده عبدالمجید قمیصی هستم دبیر آموزش و پرورش که از سال 1375 تا کنون در مدارس بخش های شبانکاره و آب پخش، شهر کرج و مدارس ایرانی کشور قطر مشغول به تدریس بوده ام. دارای مدرک دکتری جغرافیا و نظام سیاستگذاری روستایی از دانشگاه خوارزمی تهران و کتاب های جغرافیای آب پخش و شناسنامه روستاهای استان بوشهر از تالیفات اینجانب می باشد .

2-با توجه به انتخاب شایسته جنابعالی در هفته پژوهش سال ۱۴۰۰در بخش »رتبه برتر رساله دکترای استان با موضوع: عوامل موثر بر ناکارآمدی ً توضیحاتی در نظام بهرهبرداری نخلداری« لطفا باب پژوهشی که انجام داده اید ، بدهید؟

نخل داری ازجمله فعالیت های اقتصادی مرسوم در استان بوشهر است که نقش عمدهای در تأمین معیشت پایدار و اشتغال روستایی این استان ایفا میکند. این فعالیت که بهعنوان یکی از اهرمهای اقتصادی توسعه کشور در سطح ملی محسوب میشود و سهم مهمی از تولید ناخالص ملی و انباشت سرمایه را به خود اختصاص داده است امروزه، با چالشها و مشکالت فراوانی روبرو بوده و کارکرد آن بهگونهای است که قادر به انعکاس اثرات مثبت اقتصادی در ساختار جوامع روستایی و تشکیل درآمد پایدار برای بهرهبرداران نبوده و از کارایی الزم برخوردار نیست. رساله بنده جهت بررسی ناکارآمدی نظام بهرهبرداری نخلداری و عوامل تأثیرگذار بر آن در روستاهای بخش آبپخش )شهرستان دشتستان( که فعالیت عمده ساکنان آن نخلداری است انجام پذیرفته و نتایج تحقیق نشان میدهد که مشکالت موجود در سه مقوله عمده سنتی بودن نظام کشت، داشت و برداشت و ضعف نهادهای پشتیبان، مخاطرات محیطی، ضعف آموزشهای الزم و وجود مشکالت ساختاری در بهکارگیری فناوری و بازاریابی محصول خرما باعث ناکارآمدی نظام بهرهبرداری نخل داری در استان شده است.

3-هدفتان از پژوهش و نوشتن این رساله چه بوده است؟

در حال حاضر اقتصاد ایران بیشازپیش نیاز به تولید محصوالتی دارد که ضمن بهبود وضعیت اقتصاد سبب افزایش صادرات غیرنفتی گردد. در این بین نخلداری نقش مهمی در اقتصاد کشور داشته و صنایع تبدیلی وابسته به آن نیز از پتانسیل باالیی برخوردار است. بهطوریکه با توجه به مزیت نسبی و پتانسیل هایی که در تولید خرما وجود دارد، به تبع آن می توان در بازاریابی داخلی و صنایع تبدیلی نیز با برنامه ریزی و شناخت عوامل مؤثر، مزیت و پتانسیلهای مناسبی را ایجاد نمود. ولی متاسفانه این امر محقق نشده و ضعف بازاریابی و بازار داری، شیوه سنتی کشت، داشت و برداشت خرما، فقدان نوآوری و فناوری، عدم آموزش نخلداران، بهره وری پایین، درآمد ناچیز بهرهبرداران، بستهبندی سنتی، وجود واسطهها و سلفخران، عدم رعایت مسائل بهداشتی، نبود سردخانه، سنتی بودن کارگاه های بسته بندی خرما از مهمترین مشکالت پیش روی فعالیت نخلداری و باغداران ما در دهه های اخیربوده است هدف بنده از نگارش این رساله آن است که ضمن بررسی شیوه تولید خرما از مراحل کاشت، داشت و برداشت، بازاریابی و فرآوری و شناسایی عوامل مؤثر بر ناکارآمدی نظام بهرهبرداری نخلداری در استان بوشهر باید مورد تجزیهوتحلیل قرار گیرد و راهکار و پیشنهاداتی جهت پایداری این فعالیت ارائه گردد.

4-در مورد آبیاری نخیالت استان چه مشکالتی وجود دارد؟چه پیشنهادی دارید؟

نخلستان های استان بوشهر به وسیله رودخانه، چاه های عمیق و نیمه عمیق و در مواردی چشمه ها آبیاری می گردند و شیوه غالب آبیاری غرقابی بوده که در دو سه سال اخیر جهاد کشاورزی اقدام به اجرای شیوه آبیاری قطره ای در بعضی از مناطق نموده است. دوره ی آبیاری با رودخانه، فاصله ی 60 تا 30 روز در تابستان و بدون انجام آبیاری در زمستان است. به عبارت دیگر آبیاری طی 3 تا 4 مرحله در طول سال صورت میگیرد که عبارتاند از: مرحله اول آبیاری، حدود 15 روز پس از گردهافشانی در اردیبهشتماه. مرحله دوم آبیاری پس از آرایش خوشه ها )کنه زدن( اواخر خردادماه. مرحله سوم آبیاری در زمان رسیدن میوه )آغاز تبدیل خارک به رطب(. مرحله چهارم آبیاری پس از برداشت خرما اواخر شهریورماه تا اواسط مهرماه. جالب است یادآوری شود که بعضی از باغداران در بین چند مرحله آبیاری یکی دو بار نیز از زه آب زهکش ها جهت آبیاری استفاده می کنند، بهطوریکه در تابستان چند مرحله ی آبیاری با آب زهکش صورت میگیرد. با توجه به بروز خشکسالیهای متعدد و كاهش دبي رودخانه ها در فصول گرم سال كه مطابق با دوره اوج نياز آبي نخلستان است شرايطي سخت و نامساعد را براي كشاورزان به وجود می آورد که اين شرايط موجب شده كشاورزان در حد امكان كرت بندي عميقي را براي آبياري نخلستانها به وجود آورند و در زمان آبياري )تا ارتفاع 500 میلیمتر( و بدون اهميت به نياز آبي درختان آب را وارد کرتها كنند تا كم آبی و تنش وارده به نخلستان را جبران كنند. لذا پیشنهاد بنده در زمینه آبیاری نخیالت با توجه به کمبود آب و واقع شدن استان بوشهر در منطقه گرم و خشک اقلیمی این است که:1 - ارتقا و بهبود سیستمهای مدیریت منابع آبی، کانالهای آبرسانی و زه کشی،اصالح شیوه آبیاری و مدیریت تقسیم و توزیع عادالنه آب بر اساس نیاز نخیالت. 2 - مرمت کانال و تأسیسات آبیاری با مشارکت سازمان آب، جهاد کشاورزی و همکاری باغداران بهصورت خودیاری تا از هدر رفت آب جلوگیری شود. 3 -روشهای سنتی آبیاری بایستی کنار گذاشته شود و آبیاری بهصورت منظم، بر اساس نیاز آبی نخل به روش قطره ای و یا تشتکی صورت پذیرد.4 - ترميم زهكش های جهت جلوگيری از زه دار شدن اراضی. 5 - واگذاري شبکههای آبیاری به بخش خصوصي جهت مشاركت باغداران در راستاي افزايش راندمان شبكه و نگهداري از آن.

5-نرخ نامطلوب خرید و فروش خرما نیز از دغدغه های اصلی و همیشگی نخلداران استان بوده است؛چه راهکار هایی جهت بهبود و حل شدن این مشکل مهم می توان انجام داد؟

به طور حتم باال رفتن هزینه نهادههای کشاورزی و دستمزد باالی کارگران درزمینه تلقیح )بو دادن(، آرایش خوشهها )کنه زدن( و برداشت محصول )بریدن(، حملونقل، شخم زدن، جمعآوری شاخ و برگ اضافی نخل، آب بهاء و دیگر هزینه های جانبی و پایین بودن قیمت فروش خرما همراه با مشکالت و تنگناهای بازار فروش موجب دلسردی نخل داران در سالهای اخیر شده است. متاسفانه خرما اغلب باقیمت پایین و آن نیز بهصورت نسیه )چکهای مدتدار 4 الی 7 ماهه( به فروش میرسد که بهرهبردار خردهپا را در مشکالت مالی قرار میدهد. همین مسئله کشاورزان را مجبور به فروش و سلف خرما باقیمت ناچیزی مینماید که نوعی اجحاف به نخلداران است. در استان ما روش قیمتگذاری با دیگر ً استانهای خرماخیز تفاوت داشته و نرخگذاری در استانهای همجوار خصوصا در فارس، خوزستان، هرمزگان و کرمان مصاحبه گر: فاطمه نژاد حسینی )فرهیخته فرهنگی( مصاحبه شونده : آقای عبدالمجید قمیصی )پژوهشگر( اصولیتر به نظر میرسد. در این استان ها نرخگذاری توسط مجمعی از نمایندگان فرمانداری، جهاد کشاورزی، تعاونی نخلداران، تعاونی روستایی، اداره بازرگانی، سردخانه داران، تجار و باغداران پیشنهاد و تصویب میگردد. درحالیکه در استان ما به دلیل عدم وجود صنف و اتحادیه نخلداران و ضعف مالی و مدیریتی تعاونیها قیمت تضمینی و پیشنهادی برای فروش خرمای باغداران وجود نداشته و ً قیمت بر اساس اصل عرضه و تقاضا تعیین میگردد. اصوال به همین دلیل نوسانات قیمتی بسیار زیاد میباشد برای مثال در سال 1397 تعدادی از نخلداران محصول خود را به قیمت 28000 تا 30000 ریال به تجار محلی اجاره داده که همین تجار خرماها را چهار ماه بعد با قیمت 100000 تا 130000 ریال به فروش رساندهاند. لذا با توجه به مشکالت ذکر شده در زمینه قیمت گذاری و فروش خرما موارد زیر را پیشنهاد می نمایم:1 -دخالت دولت جهت خرید خرما و کوتاه کردن دست واسطه ها 2 -همكاري بخش خصوصي با سازمان مركزی تعاون روستايی در فرايند خريد تضمينی، نگهداری، بستهبندی و فروش خرما. 3 - سامان دادن خریدوفروش خرما و اتخاذ تدابیری که موجب شود درآمد حاصل از فروش خرما بتواند سود مناسبی برای باغدار داشته باشد. 4 -ایجاد تعاونی نخلداران و تشکیل اتحادیه صنفی میتواند منافع بهرهبرداران نخلدار را تضمین نماید. با این تشکلها دست واسطهها و سودجویان کوتاه و محصول خرما توسط خود تعاونی و اتحادیه خریداری؛ جمعآوری و به کارگاهها و کارخانهها فروخته میشود.

6-نکات مهم و نیاز به بررسی در بخش های برداشت،بسته بندی و کارگاه های سنتی خرما کدام ها هستند ؟

برداشت خرما از نیمه دوم شهریور تا نیمه اول مهر می باشد که این مرحله مشقت بارترین فعالیت نخلداری محسوب میشود. در این دوره یکماهه به دلیل رسیدن همزمان محصوالت خرمای باغداران استخدام استادکار)مخ بر(، کارگر، وسیله حملونقل و ... کاری بسیار سخت است بهطوریکه باغداران جهت استخدام کارگران مجبور به پرداخت دستمزدهای غیرواقعی و باال هستند یا اینکه از کارگران افغانی که تخصصی در این مورد ندارند استفاده کنند. بعد از برداشت خرما باغداران برای فروش محصول خود سه راه پیش رو دارند که هرکدام از این سه روش بر اساس میزان تولید محصول، توانایی نخلدار و امکانات باهم متفاوت میباشند. گروهی از باغداران ترجیح میدهند بعد از ً به تجار محلی بفروشند، گروهی نیز برداشت آن را مستقیما که به امید افزایش قیمت محصول هستند نیز به دو روش انبار نمودن محصول در خانه به روش سنتی و یا انتقال آن به سرخانه ها اقدام مینماید. بستهبندی خرما به روش کامال سنتی )توسط کارگران زن( و بدون ضدعفونی، در منازل و کارگاههای سنتی و مکانهایی که از قبل توسط باغدارها، خریداران محلی و یا واسطههای غیربومی برای این امر درنظرگرفته شده انجام ً از کارتنهای میشود. برای بستهبندی خرما غالبا پنج و ده کیلوگرمی جهت صادرات به اوکراین و روسیه استفاده میشود. همچنین کارتنهای 700 گرمی،1500 گرمی، 2000 گرمی، 2500 گرمی، 3000 گرمی و ظروف کریستال نیز در وزنهای مختلف جهت مصارف داخلی به کار میرود. هزینه باالی بستهبندی محصول و بهموازات آن توان مالی پایین باغداران موجب میگردد که در مواردی بهرهبرداران از بستهبندی خرما منصرف و محصول را باقیمت پایینتر و بهصورت فلهای بفروش برسانند که فروش محصول بهصورت فله ای نیز؛ افت کیفیت، افزایش ضایعات و همچنین بروز مشکالتی در مرحله حملونقل محصول را به دنبال خواهد داشت. ازجمله مشکالت عمده در خصوص بستهبندی خرما، کمبود و گرانی جعبه، کارتن و پالستیکهای مناسب و مرغوب برای بستهبندی، عدم آشنایی با اصول و مبانی علمی بستهبندی، فقدان واحدهای تخصصی در خصوص بستهبندی خرما و عدم نظارت اداره بهداشت بر نحوه بستهبندی محصول است.

7 -در بحث فرآورده های تولید خرما در استان با چه چالشهایی روبه رو هستیم؟

متأسفانه در استان بوشهر صنایع تبدیلی و تکمیلی خرما به دلیل عدم آشنایی و همچنین عدم سرمایهگذاری و ضعف مالی نخلداران و تاجران محلی موردتوجه نبوده و رغبتی برای آن نشان نمیدهند و همچنان به روش سنتی و بدون پیشرفتی در صنایع بستهبندی بهپیش میرود و فراوری محصول در حد بسیار پایین قرار دارد. درزمینه بسته بندی اغلب کارگاههای بسته بندی و فراوری خرما سنتی بوده و عملیات فراوری و بستهبندی در آن به روش دستی توسط زنان روستایی، غیربهداشتی و غیراستاندارد است. در این کارگاهها دریافت محصول، نگهداری، ضدعفونی، ً غیراصولی انجام شستشو، درجهبندی و ... بهصورت کامال میشود. بستهبندی خرما نیز در کارتنهای با حجم باال با کمترین تنوع و زیباسازی بستهبندی و توزیع میگردد و در حقیقت میتوان گفت که در استان ما فقط خرمای خام صادر میگردد. عدم وجود کارگاهها، صنایع جانبی، سردخانه های مجهز و تبدیل خرما و زائدههای نخل به محصوالتی دیگر همچون قند خرما، الکل صنعتی، شیرینی، لواشک، قهوه، شیره خرما، رب خرما، مربای خرما، کمپوت خرما، خمیر خرما، نشاسته خرما، مارماالد خرما، پوشال کولرآبی، نئونان، کمپوست، عرقیات خرما، کاغذ و مقوا، سس خرما، قند جامد، شکر خرما، روغن هسته خرما، تولید ام دی اف، کود زراعی، حلوای خرما و ... نهتنها باعث شده که در استان شغل های جدیدی به وجود نیاید، موجب محدودیت فروش و بسته بودن بازار فروش نیز شده است. نخلداران استان در هنگام برداشت خرما به دلیل سنتی بودن این مرحله با سه درصد خرمای ضایعاتی مواجه بوده و در هنگام بستهبندی خرما، به علت پاک کردن خرما از سایر ارقام و ناخالصیها، ضایعات افزایشیافته و به هشت درصد میرسد و در انبارهای خانگی به علت رعایت نکردن اصول بهداشتی و اصول صحیح انبارداری در بعضی از سالها که خرما دارای رونق نبوده و برای مدت بیشتری در انبار میماند به طور متوسط شاهد چهار درصد ضایعات انباری هستیم. در سیستم حملونقل نیز به دلیل نامناسب بودن کیفیت بستهبندیها ضایعات وجود دارد و بهطور متوسط حدود دو درصد است. پس بهطور متوسط بین 15 تا 20 درصد محصول کشاورز بهصورت خارک، کنگه )خرمای خشک( و خرمای زرد میباشد که نخلداران به دلیل ضعف در بخش صنایع فراوری و تبدیلی راهی جز فروش این ضایعات با مبلغ ناچیزی بهعنوان غذای دام و احشام ندارند.

8-با توجه به موارد ذکر شده کدام قسمت در بحث مهم نخیالت استان نیاز به بررسی اصولی و کارشناسی دارد تا مشکالت سایر موارد مرتبط با این موضوع هم حل شود؟

بنده معتقد هستم کشاورزی علمی سیستمی است و مجموعهای از اجزای متفاوت هست که در کنار هم قرار گرفته و با تعاملی که در بین آنها برقرار است این مجموعه را به وجود آورده است و در کشاورزی اگر اکثر موارد را فراهم کنیم اما از یک عامل غافل شویم کل سیستم مختل شده و آن نتیجه ای که انتظار میرود حاصل نمیشود. ما در نخلداری باید بپذیریم دانش ما کافی نیست و باید ذهن پذیرنده و آموزش پذیر داشته باشیم همچنین باید نگاهمان از حالت سادهنگری و یکبعدی به نگاه جامع، چندبعدی و سیستمیک تغییر کند. در استان ما نخلدار تمام مراحل تولید و توزیع از جمله تولید خرما، بسته بندی، درجه بندی، شستشو و ضدعفونی محصول، فراوری، تبلیغات، فروش و بازاریابی و ... را شخصا باید انجام دهد در حالی که وظیفه باغدار تنها تولید خرماست و مابقی مراحل را باید سازمانها و مراکز دیگر انجام دهند متاسفانه نخلداری در کشور ما و خصوصا استان ما برپایه اقتصاد معیشتی بوده و تا رسیدن به سیستم تجاری راه درازی را در پیش رو دارد.

۹ -با تشکر از صحبت های ارزشمند شما ،کلام پایانی خود را بفرمایید.

سطح زیر کشت نخیالت استان ما 33400 هکتاراست که 8/13درصد نخیالت کشور را شامل میگردد و برداشت ساالنه خرما 150هزار تن میباشد. سطح زیر کشت باالی این محصول همراه با تولید انواع گونههای خرما بهطور حتم میتواند صنایع غذایی و فراوردهای مختلفی را در استان به وجود آورده و معضالت بیکاری و مهاجرت از روستاها به شهرها را محدود نماید. متأسفانه ما از این توان اقتصادی که در اختیارداریم استفاده ننمودهایم و روزبهروز نخلداران ما نسبت به شغل و فعالیت خود دلسردتر گردیده و از گوشه و کنار استان میشنویم که نخلداران اقدام به فروش نخل به کشورهای عربی نموده یا اقدام به تغییر کاربری اراضی خود نمودهاند. بنده معتقدم که نهادها و ارگانهای مسئول ازجمله جهاد کشاورزی، مرکز تحقیقات کشاورزی، سازمان آب، تعاونیهای روستایی، استانداری و سایر نهادهایی که بهنوعی با نخلداران در ارتباط هستند باید تالش و حمایت بیشتری در زمینه توسعه و بهبود این فعالیت داشته باشند و همچنین در جهت تثبیت قیمت خرما و استقرار صنایع فراوری در استان اقدام جدی به عملآورند. تشکر می کنم ، آرزوی صحت و سالمتی دارم برای همه مردم عزیز استان بوشهر

به کوشش: فاطمه نژاد حسینی(روزنامه نگار)