یادبودی از آب‌های پاک و میراثی از آیین‌های دیرین ایرانی




نویسنده: دکتر فردین احمدی مدیر مسئول انتشارات بین المللی حوزه مشق



آبانگان، جشنی که بر محور ستایش آب و آیین‌های پاکی برپا می‌شود، یکی از کهن‌ترین جشن‌های ایرانی است که قرن‌ها در تقویم باستانی ما گرامی داشته شده است. در میان جشن‌های ماهانه و سالانه‌ی ایران باستان، جشن آبانگان جایگاهی ویژه دارد؛ زیرا نماد پیروزی و بازگشت نعمت باران پس از دوره‌های طولانی خشکسالی است. این یادداشت به‌دنبال آشنایی بیشتر با اهمیت و زیبایی‌های این آیین کهن است تا خوانندگان با نگاهی تازه به جشن آبانگان، به ارزش‌های فرهنگی و معنوی این میراث ایرانی پی ببرند.

 اهمیت جشن‌های ماهانه در ایران باستان

تقویم ایرانیان باستان سرشار از مناسبت‌هایی بود که به شکرگزاری، شادی و گردهمایی مردم اختصاص داشت. در هر ماه، یک‌بار نام روز و ماه با هم یکی می‌شد و ایرانیان این تقارن را بهانه‌ای برای برگزاری جشن‌های مختلف می‌دانستند. از جمله مهم‌ترین این جشن‌ها می‌توان به فروردینگان، اردیبهشتگان، خردادگان، تیرگان، مهرگان، آبانگان و دیگر جشن‌های ماهانه اشاره کرد. ایرانیان باستان به گرامی‌داشت آناهیتا، فرشته‌ای که به موکل بر آب معروف است، روز دهم آبان‌ماه را برای برپایی جشن آبانگان انتخاب کردند. باور بر این بود که آناهیتا آب‌ها را زلال و پاک نگه می‌دارد و باران و برف را به فرمان اهورامزدا بر زمین می‌باراند.

 اسطوره‌های آبانگان؛ پیروزی بر افراسیاب و بازگشت باران

در روایت‌های اسطوره‌ای ایران، آبانگان روزی است که پادشاه ایران بر افراسیاب تورانی پیروز شد و او را از سرزمین خود بیرون راند. این پیروزی تاریخی، در کنار بازگشت باران پس از پنج یا هفت سال خشکی، انگیزه‌ای بود برای شادمانی و شکرگزاری. مردم با حضور در کنار نهرها و قنات‌ها، به ستایش اهورامزدا و آناهیتا می‌پرداختند. این جشن از سویی یادآور مقاومت و پایداری ایرانیان در برابر سختی‌ها و از سویی نماد پیروزی بر خشکی و کمبود منابع طبیعی بود. پس از گذشت هزاران سال، این اسطوره‌ها همچنان در ذهن مردم زنده است و نشان از باور عمیق به اهمیت آب و طبیعت دارد.

 عناصر چهارگانه؛ تقدیس آب در میان ایرانیان باستان

در اعتقاد ایرانیان باستان، عناصر چهارگانه‌ی طبیعت (آتش، آب، خاک و هوا) گرامی داشته می‌شدند و هریک جایگاه ویژه‌ای داشت. در میان این عناصر، آب بعد از آتش حیاتی‌ترین عنصر به شمار می‌رفت و به دلیل نقش حیاتی آن در زنده نگه‌داشتن زندگی، احترام ویژه‌ای به آن قائل بودند. آلوده کردن آب، گناهی نابخشودنی محسوب می‌شد و هرگونه شست‌وشو در آب جاری ممنوع بود؛ زیرا این آب‌ها نماد پاکی و زلالی بودند. برگزاری آیین‌هایی مانند جشن آبانگان، علاوه بر پاسداشت نعمت آب، به عنوان پیوندی میان انسان و طبیعت عمل می‌کرد و مردمان را به مسئولیت‌پذیری در قبال حفظ منابع طبیعی ترغیب می‌کرد.



آناهیتا؛ الهه‌ی آب و باروری

در آیین‌های ایرانی، آناهیتا به عنوان فرشته‌ی موکل بر آب‌ها، جایگاهی والا داشت. او نماد پاکی، زلالی و باروری بود و مردم او را مظهر زندگی و رونق طبیعت می‌دانستند. در باور نیاکان ما، آناهیتا با قدرتی که اهورامزدا به او بخشیده بود، توانایی داشت که باران و برف را بر زمین نازل کند و خشکسالی را پایان بخشد. او در بسیاری از سروده‌های باستانی و متون زرتشتی، به عنوان زنی نیرومند، زیبا و حافظ زمین و آب‌های آن توصیف شده است. ایرانیان با برگزاری جشن آبانگان و ستایش آناهیتا، بار دیگر به او و نیروی حیاتی که بر زمین جاری می‌کرد، ادای احترام می‌کردند.

 آیین‌های جشن آبانگان؛ گردهمایی در کنار نهرها و چشمه‌ها

آیین‌های جشن آبانگان با جمع‌شدن مردم در کنار نهرها، رودخانه‌ها و قنات‌ها آغاز می‌شد. در این گردهمایی‌ها، خانواده‌ها و دوستان در کنار هم به ستایش اهورامزدا و آناهیتا می‌پرداختند و از نعمت‌های طبیعت و آب پاک شکرگزاری می‌کردند. پس از ستایش و نیایش، شادی و شادمانی در کنار آب، بخش جدایی‌ناپذیر این مراسم بود. این روز فرصتی بود برای یادآوری نیاز به حفظ منابع طبیعی و آب‌ها که مایه حیات و بقا بودند. در این گردهمایی‌ها، از کودکان و جوانان خواسته می‌شد که به اهمیت آب و محافظت از آن توجه کنند و این باور به نسلی دیگر منتقل می‌شد.

 ارزش معنوی آبانگان در زندگی امروز

در دنیای امروز که منابع طبیعی به‌ویژه آب با تهدیدات مختلفی روبه‌رو هستند، بازگشت به آیین‌های باستانی و جشن‌هایی چون آبانگان می‌تواند تلنگری باشد برای اهمیت حفظ این منابع. جشن آبانگان تنها یک آیین سنتی نیست؛ بلکه نشانی از توجه عمیق نیاکان ما به طبیعت و اهمیت مسئولیت‌پذیری در برابر محیط زیست است. ایرانیان باستان، آب را نماد زلالی و زندگی می‌دانستند و با آیین‌هایی چون آبانگان این باور را به نمایش می‌گذاشتند. امروز، این باور همچنان می‌تواند الهام‌بخش باشد تا با نگاهی آگاهانه و پایدار، به حفظ محیط زیست و منابع آبی بپردازیم.

 پیامی برای نسل آینده؛ گرامیداشت آب، احترام به زندگی

جشن آبانگان یادآوری است که آب، عنصری حیاتی و ارزشمند است که حیات به آن وابسته است. نیاکان ما با تقدیس آب و گرامیداشت آناهیتا، به نسل‌های آینده این پیام را رسانده‌اند که نباید این نعمت بی‌همتا را بی‌ملاحظه مصرف کرد و باید با تدبیر و دانش از آن بهره‌مند شد. جشن آبانگان می‌تواند برای ما و نسل آینده فرصتی باشد تا با نگاه به گذشته، به ارزش‌های فرهنگی و اخلاقی خود بازگردیم و همچون ایرانیان باستان، پیوند خود را با طبیعت حفظ کنیم.






آبانگان جشنی است که در هر سطر و لحظه‌ی آن، احترام به آب و زلالی طبیعت نهفته است. این آیین دیرینه، با تاریخچه‌ای سرشار از عشق به طبیعت و زندگی، همچنان الهام‌بخش ایرانیان برای حفاظت از محیط زیست و منابع طبیعی است. یادگار نیاکان ما در قالب این جشن کهن، به ما می‌آموزد که ارزش آب فراتر از نیازهای روزمره است و به عنوان میراثی گران‌بها باید از آن مراقبت کرد. با گرامی‌داشت آبانگان، پیامی از گذشته را به آینده می‌رسانیم: آب، سرچشمه حیات و نماد پاکی است و حفظ آن وظیفه‌ای بر دوش همگان.