ساعت آخرالزمان یا ساعت روز قیامت (Doomsday Clock) نمادی است که هرساله احتمال وقوع فجایع آخرالزمانی را که زاده عملکرد انسان است، نشان می‌دهد. این ساعت از سال ۲۰۰۷ تغییرات اقلیمی و تحولات جدید در علوم و فناوری‌هایی را که به دست بشر رخ داده و می‌تواند سبب بروز آسیب‌های جبران‌ناپذیر شود، منعکس می‌کند.

تصمیم‌گیری در مورد حرکت ساعت آخرالزمان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. اعضای بولتن دانشمندان اتمی هر ساله یک بار در ماه ژوئن و یک بار در ماه نوامبر گرد هم می‌آیند و در مورد این ساعت تصمیم‌گیری می‌کنند. این تصمیم‌گیری با حضور و مشورت گروهی از دانشمندان شامل ۱۵ برنده جایزه نوبل صورت می‌پذیرد.

ساعت آخرالزمان هرچه به نیمه‌شب نزدیک‌تر باشد، نشان می‌دهد که احتمال وقوع فاجعه‌ای جهانی بیشتر شده‌است و الان در وضعیت ۹۰ ثانیه به نیمه شب است؛ خطراتی مانند جنگ هسته‌ای و تغییرات آب و هوایی که دنیا با آن روبرو است، باعث شد تا ساعت آخرالزمان در سال ۲۰۲۳ نیز به جلو کشیده و دنیا ۱۰ ثانیه به آخرالزمان نزدیکتر شود.

نزدیک شدن جهان به ساعت آخرالزمانی محصول عملکرد و دخالت‌های بشر در محیط زیست است. افزایش انتشار CO2، جنگل‌تراشی، توسعه صنعتی بدون ملاحظات زیست محیطی، برداشت بی‌رویه از منابع طبیعی و آب‌های زیر زمینی، عاری کردن اراضی از پوشش‌های گیاهی و توسعه کشاورزی تنها بخشی از استفاده بی‌رویه بشر از زمین است.

ایران نیز از این رویه مستثنی نیست، به ویژه آنکه به گفته دکتر علیرضا شهیدی؛ رییس سازمان زمین‌شناسی، ایران در کمربند مخاطرات دنیا قرار دارد، به گونه‌ای که از ۴۳ مخاطره، ۳۴ مورد آن در ایران رخ می‌دهد و در حال حاضر ۸۳ میلیون نفر از جمعیت کشور در معرض مخاطرات قرار دارند. 

وی معتقد است ایران با جشنواره‌ای از مخاطرات طبیعی مواجه است که همه آنها به هم متصل هستند.

وقوع بسیاری از این مخاطرات مانند زلزله، تندباد، بارندگی هر چند دارای منشا طبیعی هستند ولی ما با عدم رعایت قوانین و مقررات، جنگل تراشی و جنگل زدایی، عاری کردن اراضی از پوشش‌های گیاهی، ساختمان سازی‌های بی‌رویه و غیر قابل نفوذ کردن زمین موجب شدیم که مخاطرات ناشی از رخدادهای طبیعی را دو چندان کنیم.  

تهیه اطلس ۶ مخاطره در کشور

محققان سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی با هدف ایجاد جامعه ایمن اقدام به تهیه اطلس ۶ مخاطره کشور شامل "آب‌های غیر متعارف"، "نقشه گرد و غبار"، "نقشه سیل"، "نقشه لرزه زمین ساخت"، "نقشه فرونشست" و "نقشه زمین لغزش"کردند.

جزئیات نقشه ۵ مخاطره "گرد و غبار"،"آب‌های غیر متعارف"، "سیل"، "فرونشست" و "زمین‌لغزش" به این شرح است: 

نقشه پهنه‌های گرد و غبار در ایران

گرد و غبار با منشا طبیعی موجود در هوا از اجزای بسیار ریزدانه ذرات رسوبات بادی با اندازه کوچکتر از ۲۰ میکرون تشکیل شده است. شکل‌گیری این حالت در اتمسفر در اثر بر هم کنش عوامل زمینی و اقلیمی رخ می‌دهد. به بیان دیگر سطوح صاف و هموار متشکل از رسوبات ریزدانه در اندازه سیلت و رس بدون پوشش سطحی بیش از حد آستانه فرسایش قرار گیرند، به پهنه‌های تولید گرد و غبار تبدیل می‌شوند. این نوع اراضی به لحاظ زمین‌شناسی اغلب واحدهای کواترنری در محدوده پلایا یا دشت‌ها و یا بستر خشک رودها قرار دارند.

این نوع اراضی حدود ۳۲۰ هزار کیلومتر مربع از سطح کشور را پوشانده‌اند که البته بخش قابل توجهی از آنها، اراضی کشاورزی و یا مراتع با پوشش گیاهی مناسب و پهنه‌های مرطوب پلایایی هستند، ولی با توجه به تغییرات فصلی، دوره‌های تناوبی خشکسالی یا تر سالی و یا نوع و شدت بهره‌برداری از اراضی کشاورزی و مرتعی و برخی دستکاری‌های انسانی آخرین یافته‌ها نشان می‌دهد که دست کم ۱۵۰ هزار کیلومتر مربع از پهنه‌های مستعد همواره در معرض تبدیل به پهنه‌های بالفعل غبار زا در کشور قرار دارند.

این نقشه بر اساس نقشه‌های پیشین زمین‌شناسی و کواترنری ایران و به روز رسانی آنها با پردازش تصاویر ماهواره‌ای لندست و سپس با استناد به نقشه‌های اقلیم‌شناسی این سازمان و نقشه‌های نوع خاک و تراکم پوشش در مقیاس ملی سازمان جنگل‌ها،‌ مراتع و آبخیزداری کشور تهیه شد.

نقشه آب‌های کارستی کشور 

بر اساس این نقشه؛ علاوه بر آب سطحی، از مهمترین منابع آب می‌توان به آبخوان‌های آب زیر زمینی اشاره کرد که از آن جمله "منابع آب کارستی" است. به حفرات سنگ‌های آهکی که ناشی از پدیده انحلال طبیعی در آنها است، "کارست" و به منابع آب موجود در آن "منابع آب کارستی" می‌گویند.

حدود ۲۰ درصد از سطح خشکی‌های زمین از سنگ‌های کربناته پوشیده شده است و حدود ۲۵ درصد از آب آشامیدنی جمعیت دنیا از منابع آب کارستی تامین می‌شود. به دلیل مناسب بودن منابع آب از نظر کیفیت در سنگ‌های کربناته و گستردگی این سنگ‌ها در ۱۱ درصد از سطح کشور منابع ‌آب کارستی در سنگ‌های کربناته یکی از اولویت‌ها در اکتشاف منابع آب زیر زمینی است.

بر اساس مطالعات صورت گرفته در جهان در توسعه کارست، عواملی با درجات متفاوت مانند تکتونیک، لیتولوژی، اقلیم،‌ ژئومورفولوژی،‌ هیدرولوژی و هیدروژئولوژی و زمان به طور سیستماتیک مؤثر هستند. در کنار این عوامل پردازش و تفسیر داده‌های ماهواره‌ای نیز به عنوان ابزاری قدرتمند در اکتشاف کارست نقش دارند.

در تهیه این نقشه پتانسیل کارست شدگی کشور هر یک از عوامل مؤثر در ایجاد و توسعه کارست به صورت لایه‌های اطلاعاتی تهیه و پردازش شد و مورد تجزیه و تحلیل و وزن‌دهی قرار گرفت.

در مجموع حدود ۱۸۰ هزار کیلومتر مربع در کشور مستعد تشکیل آبخوان‌های کارستی تشخیص داده شد. این مناطق مستعد به پنج اولویت تقسیم شد و اولویت اول که مستعدترین منطقه است،‌ مساحتی در حدود ۱۸ هزار کیلومتر مربع (حدود ۱۰ درصد) را به خود اختصاص داده است.

به منظور صحت‌سنجی نقشه پتانسیل کارست شدگی کشور، مناطقی در استان‌های خراسان رضوی، گیلان، مازندران، آذربایجان غربی، کرمانشاه،‌ لرستان،‌ اصفهان و خوزستان مورد بازدید و برداشت‌های صحرایی قرار گرفت و پس از آنالیز و مطالعه آزمایشگاهی نمونه‌های سنگ، نتایج مطالعات در قالب گزارش مقدماتی پتانسیل‌یابی منابع آب کارستی کشور ارائه شد.

نقشه سیل کشور 

نقشه سیلاب کشور که در محیط سامانه اطلاعات جغرافیایی (GIS) تهیه شده، شامل سه دسته اطلاعات نقطه‌ای، خطی و پهنه‌ای است.

اطلاعات نقطه‌ای شامل میزان بیشینه دبی سیلاب لحظه‌ای در دوره‌های بازگشت ۲، ۳، ۵، ۱۰، ۲۵، ۵۰، ۱۰۰ و ۲۰۰ ساله و بیشینه دبی لحظه‌ای سیلاب محتمل در ۱۶۵ ایستگاه آبسنجی و میزان بیشترین بارندگی ۲۳ ساعته در دوره‌های بازگشت ۳، ۵، ۱۰، ۲۵، ۵۰، ۱۰۰ و ۲۰۰ ساله و بیشینه بارش ۲۴ ساعته محتمل در ۲۳۸ ایستگاه هواشناسی شرکت آب منطقه‌ای و سازمان هواشناسی است.

با توجه به اهمیت محل سدها و آب‌بندها در مبحث سیلاب به‌ویژه ایجاد سیلاب‌های القایی، موقعیت مکانی این سازه‌ها نیز به شکل نقطه‌ای بر روی این نقشه نمایش داده شده است.

اطلاعات خطی این نقشه نیز شامل دسته‌بندی آبراهه‌ها و شاخه‌های آنها بر حسب مقدار خطر است. اطلاعات پهنه‌ای شامل پهنه‌ بیشینه سیلاب پهنه‌های آبی و یا در معرض آبگرفتگی و رده‌بندی واحدهای تقسیمات کشوری بر مبنای آمار تلفات و خسارات سیلاب در آن محدوده است.

نتایج تحلیل داده‌های ایستگاه‌های باران‌سنجی و آبسنجی (هیدرومتری) وابسته به مقیاس نیست؛ بنابراین مقادیر ارائه شده می‌توانند برای هر کاربر با هر مقیاس مطالعاتی مورد استفاده قرار گیرد. دسته‌بندی آبراهه‌های اصلی بر اساس آمار و اطلاعات، گزارش‌ها و نقشه‌های موجود تا اواخر دهه ۸۰ شمسی انجام پذیرفته است. معیار این تقسیم تعداد دفعات وقوع سیلاب و حالت طغیانی برای آن شاخه بوده است.

پهنه‌های سیلابی بر حسب اطلاعات نقشه‌های با مقیاس یک بیست و پنجم هزار سازمان نقشه‌برداری کشور، تحلیل تصاویر ماهواره‌ای از سیلاب‌های بزرگ و ویرانگر کشور و همچنین مقالات و گزارش‌های علمی موجود تهیه شده است.

پدیده سیلاب از جمله مخاطراتی است که عوامل طبیعی و انسان‌زای زیاد در شکل‌گیری سیل نقش دارند؛ از این رو ممکن است بر حسب زمان تغییراتی در عوامل ارائه شده در این نقشه به وجود آید. با توجه به نقشه موجود در محیط سامانه اطلاعات جغرافیایی لازم است به مرور در صورت لزوم تغییرات لازم برای بهبود، ارتقاء و به‌روز رسانی آن انجام پذیرد.

نقشه فرونشست

یکی از مهمترین رویدادهایی که غالبا در اثر فعالیت‌های بشری رخ می‌دهد، پدیده فرونشست است. رشد روزافزون جمعیت منجر به استفاده بی‌رویه از آب در مصارف صنعتی و کشاورزی شده که پیامد آن در سطح زمین بوده است. این بحران زیست‌محیطی سبب کاهش آب سفره‌های زیر زمینی می‌شود.

فرونشست زمین آخرین مرحله نابودی خاک است و سبب می‌شود تا احیای سفره‌های آب زیر زمینی ممکن و مقدور نباشد و حتی با تغذیه مصنوعی نیز احیا نشود.

در ایران به دلیل استفاده نامناسب از منابع آب زیر سطحی، فرونشست در بیشتر دشت‌های کشور مشاهده می‌شود. در سال‌های اخیر برای پایش این پدیده از فناوری تداخل‌سنجی راداری استفاده شده است؛ اما مطالعات به صورت پراکنده صورت گرفته و نتایج در قالب رساله دکتری، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، مقاله و یا گزارش ارائه شده است، از این رو تهیه یک نگاشت کلی از دشت‌های ایران ضروری به نظر می‌رسید تا نگاه اجمالی به نواحی فرونشست و الگوی آن صورت گیرد.

گردآوری داده‌ها و اطلاعات موجود در این نقشه شامل ۳۸۱ نقطه دارای فرونشست است.  

نقشه‌های زمین لغزش

زمین‌لغزه به حرکت لایه‌های رسوبی غیر متراکم بر روی سطح شیب‌دار ناپایدار گفته می‌شود که ناشی از باران‌های سیل آسا، زمینلرزه‌، فعالیت‌های راه‌سازی و جاده‌سازی و جنس خاک منطقه رخ می‌دهد.

زمین لغزش "مله کبود-قوچی باشی" بزرگترین زمین لغزش روی داده در چند دهه اخیر در کشور است که در زلزله ۲۱ آبان سال ۹۶ استان کرمانشاه رخ داد. این زمین‌لغزش به گونه‌ای بوده که از فواصل چند کیلومتری جنوب سرپل ذهاب قابل رؤیت بوده است.

ثبت «روز طبیعت» در تقویم کشوری با جشنواره‌ای از مخاطرات طبیعی

روزی به نام طبیعت پر مخاطره ایران

در تقویم کشور روزی به نام طبیعت پر مخاطره زمین ایران به ثبت رسیده و فردا ۱۳ فروردین ماه روز طبیعت نامگذاری شده است تا بهانه‌ای برای آشتی با طبیعت باشد، در حالی که با نامهربانی کمر به تخریب آن بسته‌ایم. اگر ایران در کمربند خشک و نیمه خشک جهان قرار گرفته است، می‌توان با راهکارهایی این خشکی را تبدیل به آبادی کرد.

آنجایی که نیاز است مدیریت آب صورت گیرد، در مناطق الگوی کشت را تغییر داد تا آبیاری مزارع به حجم کمتری نیاز داشته باشد، دست‌درازی به اراضی جنگلی را که ریه‌های زمین به شمار می‌رود، متوقف کرد و به طور کلی اجازه ندهیم که قربانی اول تغییر اقلیم، زمین باشد.