مقدمه

حجم آب موجود بر روی کره زمین همواره ثابت بوده وهست. زندگی تمامی موجودات زنده مانند،انسانها،جانوران، وگیاهان بطور مستقیم به آب وابسته است. آب نه تنها برای مصارف آشامیدن وکارهای روزمره کاربرد دارد بلکه برای حل مشکلات صنایع وکاربردهای کشاورزی نقش اصلی وعمده را دارد.انسان می تواند بدون غذا، چندروزی زنده بماند.ولی بدون آب به زودی زندگی خود را ازدست می دهد. آب های موجود در روی کره ی زمین همواره درحال تغییر شکل هستند. آب ها گاهی به شکل مایع،گاز وجامد هستند و مقداری ازآن در زمین نفوذ کرده و آب های زیرزمینی را شکل می دهند. با توجه به اینکه بارندگی ها در همه نقاط کره زمین بطور یکسان پراکنده نیست و در نقاط مختلف دارای مقیاس های متفاوتی است. آب های اقیانوس ها و دریاها شور هستند و استفاده ی ازآن ها مستلزم تصفیه کردن است که این امر نیازمند سرمایه گذاری برای احداث تاسیسات آب شیرین کن می باشد. انسان ناچار است به آب های شیرین موجود در خشکی ها و آتمسفر زمین بسنده کند پس با این روند کنونی جهان و افزایش جمعیت دنیا، بحرانهای آینده شکل گرفته که از آن به بحران آب در جهان یاد می شود و ملتی موفق خواهد بود که بتواند آب را به نحو احسن مدیریت کند.

اهداف

• ایجاد بستر مناسب برای اجرای طرح”داناب” (طرح ملی دانش آموزی نجات آب)
• آشنایی با موانع و مشکلات پیرامون آب در منطقه به عنوان مهمترین منبع حیات  
• بهینه سازی مصرف آب در بخش کشاورزی با بکارگیری شیوه های نوین.
•  اشاعه فرهنگ صرفه جویی و استفاده بهینه از آب
•  جلوگیری از آلوده شدن آب ها و محیط زیست.
•  کشف منابع جدید آب و به کارگیری شیوه های مناسب در بهره برداری
• 

    وضعیت آب دراستان بوشهر و منطقه سعدآباد

کشور ما همچنان با کم آبی دست و پنجه نرم می کند و طبیعتا استان بوشهر هم از این قاعده مستثنی نیست. بوشهر، استانی است با آب و هوای نیمه بیابانی و گرم و خاکی شور و فقیر از املاح معدنی و همچنین پوشش گیاهی کم، همه این عوامل دلالت بر این دارد که کشاورزی نمی تواند در جلگه باریک آن توسعه چندانی داشته باشد.

اکثر رودخانه ها در این استان فصلی هستند و رودخانه های دایمی نیز دراین شرایط کم بارانی، آورد کمی دارند. با این حال طرح‌های سدسازی در چنین اقلیمی همچنان رونق دارد و به عنوان منبعی پایدار برای حفظ آب در نظر گرفته می شود.

به دلیل محدودیت منابع آب در استان، آب مصرفی مردم استان بوشهر از استان‌های مجاور تامین می شود. و این خود معضل بزرگی است. چون بنا به اعتقاد کارشناسان حوزه آب، هر زمان ممکن است به دلایل مختلف از جمله ساخت سدهای جدید در بالادست حوضه آبریز و یا کاهش آورد رودخانه هایی که در استان های دیگر جریان دارند، بیم آن می رود که جریان آب ورودی به استان از منابع تخصصی دیگر استان ها، دچار مشکل شود.

رودخانه شاپور سعدآباد

رودخانه شاپور با طول 220 کیلومتر، از ارتفاعات شمال شرقی کازرون سرچشمه گرفته و در تنگ چوگان به چشمه ساسان متصل می شود.
این رود سپس از ناحیه غربی کازرون گذشته و پس از دریافت آب رودخانه شکستیان و طی یک مسیر کوهستانی، وارد دشت خشت شده و پس از آبیاری بیش از 2 هزار هکتار از زمین های کشاورزی این منطقه و اتصال چند شاخه فرعی دیگر به آن، در نزدیکی روستاهای جره بالا و میلک، وارد دشت شبانکاره شهرستان دشتستان استان بوشهر می شود.
رودخانه شاپور در استان بوشهر به رودخانه دالکی پیوسته و با نام رودخانه حله به دریای خلیج فارس می ریزد.
رودخانه شاپور به عنوان یکی از متنوع ترین زیستگاههای آبزیان آب‌های شور و شیرین نظیر انواع ماهی، لاک پشت، خرچنگ و... منبعی مطمئن در تامین مواد پروتئینی ساکنان منطقه بوده است.

سدهای احداثی بر روی رودخانه شاپور

به منظور بهره برداری بیشتر از آب این رودخانه، در استان بوشهر دو سد به نام های سد مخزنی رئیس علی دلواری و سد انحرافی شبانکاره روی آن بسته شده است.

متاسفانه این امر سبب شده است رودخانه بسیاری از توان ها و کارکردهای خود را از دست بدهد.

به عنوان مثال در گذشته زمین‌های حاشیه رودخانه در فصل پرآبی از آب اشباع شده و پس از عقب‌نشینی آب، این زمین‌ها به کشتزارهایی از صیفی‌جات همچون هندوانه، خربزه و … تبدیل می‌شد و در برخی روستاها نیز زراعت گندم و جو صورت می‌گرفت یا این زمین‌ها که در منطقه با عنوان چم شناخته می‌شد، و به عنوان مرتع به دامداران منطقه واگذار می‌گردید.

 در حال حاضر این کشتزارها از بین رفته و به جای آن‌ها بیشه‌زارهایی از گز و درختچه‌های شورپسند به جا مانده است.

رودخانه شاپور اولین قربانی سدسازی

با توجه به از بین رفتن کشتزارها و علفزارهای حاشیه رود خانه و تبدیل آنها به بیشه زارهایی از گز و درختچه‌های شورپسند، شوری هزاران هکتار زمین قابل کشت، افزایش شوری آب باقی مانده در رودخانه، مهاجرت و نابودی هزاران پرنده، محدودیت در نگهداری از دام و احشام، کاهش میزان آب زیرزمینی، نابودی آبزیان و از بین رفتن صیادی وده ها مسئله ریز و درشت طبیعی و انسانی دیگر که مهم ترین آن ها محو رودخانه ی شاپور از بستر طبیعی و تبدیل آن به ماندابی ایستا و کم تحرک بوده است، باید اذعان کرد که سد اولین قربانی خود که رودخانه بوده را گرفته است. 

وضعیت نا بسامان رودخانه شاپور

متاسفانه به دلیل رشد بی رویه بیشه زارهای زیان بخش در بستر رودخانه شاپور طی سالیان گذشته و روند رو به رشد آن علاوه بر اینکه باعث آسیب به چشم اندازه و مناظر دیدنی این رودخانه گردیده موجبات بروز خسارات مهم زیست محیطی بوده که در صورت بی توجهی به آن و ادامه این روند آسیب های فراوان جبران ناپذیری در پی خواهد داشت . همچنین ریختن زباله و پسماندهای شهری در حاشیه رودخانه سبب ایجاد مناظر ناخوشایندی
از جمله ایجاد آلودگی محیط ، تجمع حیوانات ولگرد
و انتقال ضایعات این زباله ها به درون رودخانه شده و در زنجیره غذایی موجودات آبزی گردیده و تهدیدی برای سلامت ساکنین این منطقه می باشد.
  از طرفی به دلیل تجمع مواد آلی درون آب رودخانه رنگ آن دچار تغییر شده، شفافیت آب کاهش پیدا کرده و از نفوذ نور به لایه های زیرین آب جلوگیری کرده است. در نتیجه می توان گفت رودخانه در مرحله یوتروف (Eutrophe ) قرار گرفته است؛ یعنی یک مرحله مانده تا مرحله دیستروف(Distrophe) یا مرگ رودخانه .

ظرفیت های گردشگری رودخانه شاپور

با توجه به قرار گرفتن اثر تاریخی چهل خانه در حاشیه رودخانه شاپور و گذر این رودخانه از وسط شهر سعدآباد از روی سد احداثی و پل ورودی شهر چشم انداز زیبایی را ایجاد نموده که در صورت
لایروبی و از بین بردن بیشه ها و تمیز کردن مسیر رودخانه می توان از ظرفیتهای گردشگری این جاذبه طبیعی برای بازدید گردشگران در این منطقه استفاده کرد. 

احداث پمپاژ بر روی رودخانه

به دلیل کاهش میزان آب و خشکسالی در سالیان اخیر بمنظور تامین آب مورد بخش کشاورزی در منطقه سعدآباد و روستاهای تحت پوشش بخصوص در حوزه آبیاری نخیلات طرح پمپاژ آب بر روی رودخانه شاپور در سال 1391احداث گردید.

بازدید از مرکز پمپاژ

در این بازدید ضمن مصاحبه با اقای حبیب جعفری یکی از کارکنان و مسئولین پمپاژ فرایند کار مورد بررسی و با نحوه ی کار دستگاه های مربوطه و تنظیم پمپاژها و همچنین مشکلات موجود اطلاعات لازم کسب گردید . در این چرخه بعد از پمپاز آب از رودخانه شاپور، این آب جهت آبیاری قطره ای نخیلات وارد منطقه آل یوسفی و توسط پمپاژهای احداث شده در این منطقه به درون حوضچه برای ته نشین شدن گل و لای و انتقال به کانال اصلی آبیاری منتقل می شود.

نصب پمپاژ برای هنرستان کشاورزی شهید باهنر

هنرستان پسرانه کشاورزی شهید باهنرسعدآباد از جمله بهترین مدارس دولتی واقع در شهر سعدآباد استان بوشهر می‌باشد.که از سال 1362 تاسیس و با هدف ترویج و توسعه بخش کشاورزی با روشهای نوین شروع به کار نموده است . این مرکز به دانش‌آموزان فنی و حرفه‌ای در رشته‌ها‌ی امور باغی و امور دامی، خدمات آموزشی ارائه می‌نماید. این هنرستان بخشی از آب مورد نیاز خود را از طریق  پمپاژ آبی که بر روی رودخانه شاپور نصب گردیده تامین می نماید.

مشکلات تامین آب کشاورزی روستاهای منطقه

روستاهای موجود در مسیر رودخانه شاپور سعدآباد که بیشتر به شغل کشاورزی مشغول هستند، با حفر چاه های (مجاز و غیر مجاز) و نصب پمپ بر روی رودخانه جهت آبیاری زمین های کشاورزی خود استفاده می کنند که با توجه به اینکه از روشهای غیر اصولی استفاده می نمایند می تواند باعث بروز مشکلاتی برای آب رودخانه و آبهای زیر زمینی منطقه شود.

کانال فرعی کنار رودخانه ( موسوم به جوی دولت )

این کانال فرعی موسوم به (جو دولت) که قدمت آن نزدیک به50 سال می رسد  در حاشیه رودخانه شاپور احداث تا بوسیله آن جهت انتقال آب برای آبیاری نخیلات بخش آب پخش مورد اسفاده قرار گیرد .

روشهای تامین آب در گذشته و استفاده از آن در صنعت ریسندگی در منطقه تاریخی توز سعدآباد

با استفاده از آب های زیر زمینی از جمله چشمه آبی روستای زیرراه و احداث آب راههایی متصل به هم در دامنه بلندیهای حاشیه چشمه که در بالادست رودخانه شاپور قرار دارد اب را منتقل و از آنها برای حرکت چرخهای ریسندگی در دوره ساسانیان و در شهر تاریخی و قدیمی توزسعدآباد استفاده می کرده اند . در تصاویر روبرو نمایی از آبراهه و داخل خود چاه های چشمه زیراه قابل مشاهده است .

پیشنهادات

اعمال مدیریت آگاهانه  و تخصص محور در برنامه ریزی ها مرتبط با موضوع آب

تغییر الگوی مصرف برای کاهش مصرف آب و افزایش بهره‌وری بویزه در بخش کشاورزی

ارایه دوره آموزشی برای آگاهی از مشکلات آبی و درک ضرورتها برای استفاده بهینه از منابع محدود آب

 استفاده از روش کشت گلخانه ای به عنوان راهکار افزایش تولید و کاهش مصرف آب

استفاده از روش های بهینه آبیاری ( تحت فشار، بارانی ،قطره ای ، زیرسطحی)

شویق بخش خصوصی برای مشارکت در مدیریت آب و خاک

پایش و ارزیابی مدا وم برنامه ها و عملکردها به منظور شناخت بیشترموانع و مشکلات

پاکسازی و لایروبی رودخانه ها و منابع آبی موجود

تغییر چشمگیر وضعیت رودخانه شاپور

انجام شده توسط انجمن محیط زیست و دریا پژوهش سرای ابوریحان بیرونی منطقه سعدآباد

انجام شده توسط انجمن محیط زیست و دریا پژوهش سرای ابوریحان بیرونی منطقه سعدآباد

زهرا سعدآبادی مطلق (مدیر پژوهش سرای ابوریحان بیرونی)                                      

شیوا راستگو (کارشناسی ارشد محیط زیست دریا)