گريز عالمان

هر ملتي در مسير تاريخي خود تحولاتي را در زمينه هاي مختلف سياسي ، اقتصادي ، اجتماعي و فرهنگي پشت سر گذاشته است . خواه اين تحولات در بطن جامعه و متأثر از ساخت و سازهاي داخلي آن و خواه در ارتباط با خارج و ملل ديگر باشد . پيامد اين حوادث کارنامه يک ملت را تشکيل مي دهد . سياست ، اقتصاد و اجتماع جريان هايي هستند که در سازندگي فرهنگ و تمدن يک کشور و صعود و نزول آن نقش مهمي را ايفا مي کنند . فرهنگ يک کشور نيز به اجزايي تفکيک مي گردد که برجسته ترين جزء آن علم به شمار مي آيد . علم به همراه خود عنصر ديگري به نام عالم (دانشمند) را مي آورد . در بررسي فرهنگ هر برهه اي از ادوار تاريخ کارکرد علوم و دانشمندان مهم دانسته مي شود .
سرزمين ايران در تاريخ پر فراز و نشيب خود علي رغم تهاجمات وسيع ، مقتدرانه از فرهنگ خود دفاع و حامي دانشمندان و سرمايه ي علمي آنان بوده است . در بررسي تاريخ ايران ، حمله ي مغول و رخ دادهاي پس از آن از اهميت به سزايي برخوردار است . در پي حمله ي مغولان در سده ي هفتم هجري يک دوره فترت فرهنگي به وجود آمد . يکي از اين مباحث جايگاه علوم و منزلت دانشمندان نزد آنان است .
دانش و دانشمند به محيط و فضاي مناسب نياز دارند . اگر محيط مناسب وجود داشت ، افراد به سوي علم و کمال ره مي پويند . چنان چه شرايط لازم فراهم نبود . دانشمند ، سبک سفر مي کند و به جاي ديگر مي رود . علم آموزان نيز متفرق مي شوند و هر کس کاري را در پيش مي گيرد که مي تواند به زندگي شخصي و فردي خود سروسامان دهد . براي پيشرفت علمي جامعه امنيت ، خودگرايي ، آزادي انديشه و فراغت خاطر از مسايل مالي و زندگي عادي لازم است . دانشمندان به محيط امن نياز دارند . محيطي که در آن فارغ از مسايل خورد و خواب بوده و بتوانند آزادانه بينديشند ، انديشه هاي خود را با بيان و نوشتار ، آزادانه در ميان بگذارند و آن ها را تکامل بخشند .

اثر استيلاي خانمان سوز مغول با وجود شدت ضربت و عظمت ويراني باز در برانداختن مشاغل ، علم و ادب به علت استحکام ريشه معنويات در ممالک اسلامي و علاقه مردم به معارف به سرعت ظاهر نشد ، چه هنوز در همان بحبوحه انقلاب بزرگاني بودند که در دوره قبل از استيلاي تاتار معاصر قرار داشتند . از اين جماعت عده اي در همان هنگامه جان سپردند ، ولي طايفه اي ديگر از مقابل سيل بلا گريخته به جنوب ايران يا به هندوستان و بلاد روم پناه جستند و در آن نواحي به کار آموختن مشغول شدند . (اقبال ، ۱۳۷۶ : ۴۹۷)

بسياري از علماي بزرگ ايراني در دوران حملات مغولان مانند ديگر ايرانياني که پاي گريز داشتند به ممالک نزديک و يا نواحي امن گريختند و در همان جاها ساکن شدند تا مردند و خاندان هايشان منشأ و مولد نياکان را فراموش کردند . ابن ابي اصيبعه در اواخر کتاب نفيس خود «عيون الانباء» نام عده اي از حکما و اطبا را آورده است که غالباً در شام به سر مي بردند و يکايک آنان از بلاد ايران آمده بودند. از آن جمله اند: شمس الدين خويي (ابوالعباس احمدبن خليل متوفي به سال ۶۳۷ ق.) که در زمان الملک المعظم عيسي از ايران به شام رفته و در دمشق مانده و به منصب قاضي القضاتي آن جا رسيده بود. وي در علوم شرعي و حکمي هر دو دست داشت و به اصول طب و علوم ديگر آشنا بود و در مدرسه عادليه مجلس درس فقه داشت. (عيون الانباء : ۱-۳۱۲۸۰ به نقل از صفا ، ۱۳۸۲ : ۶-۲۳۵\۳) ديگر شمس الدين خسروشاهي (عبدالحميدبن عيسي متوفي به سال ۶۵۲ ق.) است که از خسروشاه قريه اي نزديک تبريز که در حکمت و طب و علوم شرعي از مشاهير عالم اسلام در عهد خود شمرده مي شد. وي بعد از خروج از ايران در شام به خدمت الملک الناصر صلاح الدين داودبن الملک المعظم رسيد و بعد به دمشق رفت و در همان جا بود تا در گذشت و او مؤلف چند کتاب در حکمت است که مهم تر از همه مختصر کتاب «الشفاء» ابن سيناست. اينان غير از کساني هستند که در قرن ششم به شام رفته و غالباً در دمشق و حلب سکونت اختيار نموده بودند. (صفا ، ۱۳۸۲ : ۶-۲۳۵\۳)

ویرانی کتابخانه ها

کشتن تعدادي از دانشمندان و فرار عده اي به سرزمين هاي امن و نابودي مراکز و مؤسسات فرهنگي و تمدني و کتابخانه هاي غني موجب تضعيف نيروي علمي و فرهنگي شد و اساس و شالوده ي تمدن را متزلزل کرد . جويني در کتاب جهانگشا اين اوضاع را به تصوير مي کشد : «به سبب تغيير روزگار و تأثير فلک دوار و گردش گردون و اختلاف عالم بوقلمون مدارس درس مندرس و معالم علم منطمس گشته … هنر اکنون همه در خاک طلب بايد کرد زانک اندر دل خاکند همه پر هنران» . (جويني ، ۱۳۲۹ : ۳\۱) در شهر نيشابور به دنبال ويراني ها سال ها پرداختن به علم تعطيل گشت . (کسائي ، ۱۳۸۲ : ۳) بر اثر حملات غزها و مغول ها طي دو قرن کتابخانه هاي بسياري از شهرهاي خراسان به کلي نابود شدند از جمله کتابخانه هاي مرو و عزيزيه با دوازده هزار جلد کتاب ويران شد . (سامي ، ۱۳۶۵ : ۲۵۲) از جمله دانشمنداني که در هجوم مغول شهيد شدند شهاب الدين خيوقي است «وي در علوم صاحب نظر بود و در مکارم اخلاق نظير نداشت» . (خرندزي زيدري ، ۱۳۴۴ : ۱۷۹)
بعد از قتل خواجه غياث الدين دشمنان خواجه و اراذل تبريز دست به غارت منازل خواجه و اتباع و ملازمان او گشودند و ربع رشيدي را بار ديگر به باد چپاول دادند و کتب خطي نفيس و مال و متاع گران بهاي بسيار در آن واقعه به تاراج رفت (اقبال ، ۱۳۷۶ : ۳۵۱)

افول اقتصاد

پس از حمله ي مغول به ايران اقتصاد افول پيدا کرد و در اثر خرابي شهرها تعداد قبايل چادر نشين به جمعيت شهرنشين افزايش يافت . امنيت و صلح از ميان رفت و تمام اين عوامل باعث محدوديت رشد علم در ايران شد .
در سده هاي ميانه ، تهاجمات جهانگشايان صحراگرد به نواحي آباد و متمدن معمولاً باعث خرابي و ويراني اين نواحي مي گرديد . اين ويراني بر اثر فتوح چنگيزخان كه بيشتر اقوام مغول و ترك و ديگر صحراگردان آسياي ميانه را تحت فرامانروايي خويش متحد ساخته بودند پيش آمد ، نتيجه اوليه تهاجم مغول سقوط جمعيت عمدتاً در ميان زحمت كشان شهري و روستايي ، به واسطه قتل عام و برده و اسير گرفتن مردم ، مزار بقاياي جمعيت و ترك مناطقي بود كه در گذشته از جمعيت موج مي زدند . ترديدي نمي توان كرد كه ميان سال هاي ۶۱۷ ق/ ۱۲۲۰ م. و ۶۵۶ ق/۱۲۵۸ م. جمعيت ايران چندين بار تقليل يافت و از اين حيث نواحي شمالي و شرقي ايران بيشترين صدمه را ديدند .
ناحيه بلخ در آغاز سده هفتم ق./ سيزدهم م . پيش از تهاجم مغول ثروت فراوان داشت ، ابريشم توليد مي كرد و غله اش چندان فراوان بود كه انبار غله خراسان و خوارزم بود . از زندگي شاعر و عارف بزرگ ايران ، جلال الدين رومي فرا مي گيريم كه بلخ در سده ششم و اوايل سده هفتم ق. /دوازدهم م. و اوايل سده سيزدهم م . حدود دويست هزار سكنه داشت . مغولان اين شهر را غارت نمودند و كليه مردم آن را قتل عام كردند .

سياحان و جهانگرداني كه از بلخ گذشتند ، نظير چانگ چون ، فيلسوف تائوگراي چيني (۶۲۰ ق. / ۱۲۲۳ م.) ، ماركوپولو (نيمه دوم سده هفتم ق./سيزدهم م.) و ابن بطوطه (سال هاي سده هشتم ق./ چهاردهم م .) به ما خبر مي دهند كه اين شهر و اطراف آن متروك و خالي از سكنه بود .
پس از آن كه واحد مدرسه بار بر دست مغولان ويران گرديد (۲۰ـ ۶۱۸ ق / ۳ـ ۲۲۱ م) كشاورزي و سد رودخانه مرغاب از ميان رفت ، گله هاي دام را به غارت بردند و غله هاي آن ها را تاراج كردند . پس از آن قتل عام مردم در پي آمد .
محصولات اين ولايت چنان بود كه در كل فصول سال انواع گياهان تر و تازه و مقدار فراواني گندم ، برنج ، گاورس و انواع گوشت و طيور و وحوش وجود داشت . اوضاع ولايت پس از تصرف آن بر دست مغولان برگشت و در سراسر خراسان انبوهي از بردگان طبري به سر مي بردند كه آنان را از ولايتشان به اسارات برده بودند .
نابساماني حيات ايران در طي هجوم مغولان تنها علت انحطاط فاجعه آميز اقتصاد كشور نبود . در تشديد اين انحطاط عوامل ديگري نيز در كار بوده اند . پيش از همه ، فتح ايران موجب پديد آمدن صلح پايداري در داخل اين سرزمين نگرديد . تاخت و تازهاي سپاهيان امراي قپچاق و اولوس جغتاي ، كه دشمنان ايلخانان بودند ، تقريباً به اندازه تهاجم نخست مغولان مخرب و ويرانگر بود .

افزايش شمار صحراگردان در كشور در تنزل اقتصاد و خصوصاً كاهش زمين هاي كشاورزي سهمي داشت . برخي از مناطق روستايي به مراتعي براي صحراگردان مبدل گرديدند . صحراگردان اثرات نامطلوبي در حوزه اقتصادي ايران به جا گذاشتند . دامپروري ، خانه به دوشي ، بدون آشنايي با كشت عليق و در تمام طول سال در پي علف گشتن مشخصه كلي صحراگردان و مستلزم وجود مراتع ييلاقي و قشلاقي پنهاور و نامسكون بود . صحراگردان همواره مسلح بودند و به دليل وجود تشكيلات قبيله اي قدرت و نيرو داشتند ، علوفه را از ميان مي بردند و در كوچ ها ، دام ها را به كشتزارهاي غله رها مي ساختند و از غارت روستاييان فاقد سازمان و بي سلاح و بي دفاع رويگردان نبودند .
مهم ترين عامل به تعويق افتادن تجديد حيات اقتصادي كشور و عاملي كه در نزول اقتصادي بيشتر سهم داشت سياست مالي نايب السلطنه هاي خان بزرگ و ايلخانان بوده است . اين سياست ، خصوصاً براي روستاييان كشتكار سخت و طاقت فرسا بود ، چه ماليات ها دقيقاً تقويم نشده بودند ، وضع ماليات دلبخواهي بود ، هر ساله چندين بار از مردم ماليات گرفته مي شد و غالباً ميزان آن اختياري بود . در اواخر سده هفتم ق ./ سيزدهم م . روستاييان به لبه فقر و تهيدستي رانده شدند و دسته دسته از روستاها فرار مي كردند . نظر به اينكه دانشمندان و عالمان براي گسترش علم و دانش نياز به وضعيت اقتصادي مطلوب دارند، اين عوامل سبب ركود علم و دانش در دوره مغول و متواري شدن دانشمندان گرديد . (بويل ، ۱۳۸۰: ۶۱-۴۵۶)

ادامه دارد…
پژوهش و تدوین: رقیه خانمحمدزاده